BOAI10 Greek Translation

Δέκα Χρόνια από τη Διακήρυξη της Βουδαπέστης για την Ανοικτή Πρόσβαση: προεπιλέγοντας την ανοικτή πρόσβαση

Πρόλογος: Η Διακήρυξη της Βουδαπέστης για την Ανοικτή Πρόσβαση μετά από 10 χρόνια

Πριν δέκα χρόνια η Διακήρυξη της Βουδαπέστης για την Ανοικτή Πρόσβαση (Budapest Open Access Initiative – BOAI) ξεκίνησε μία παγκόσμια εκστρατεία για την ανοικτή πρόσβαση σε όλη την ομότιμα αξιολογημένη (peer-reviewed) έρευνα. Δεν εφηύρε την ιδέα της Ανοικτής Πρόσβασης (ΑΠ). Αντίθετα, σκόπιμα προώθησε τη συνεργασία μεταξύ υπαρχόντων ερευνητικών προγραμμάτων (projects) προκειμένου να διερευνήσει πώς θα μπορούσαν να “συνεργαστούν μεταξύ τους με στόχο να πετύχουν ευρύτερη, πληρέστερη και ταχύτερη επιτυχία”.

Η BOAI υπήρξε η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια που χρησιμοποίησε τον όρο “ανοικτή πρόσβαση”, καθιέρωσε έναν κοινό ορισμό, πρότεινε συμπληρωματικές στρατηγικές για την εφαρμογή της ΑΠ, διέδωσε την ανάγκη για ΑΠ σε όλα τα θεματικά αντικείμενα και χώρες, και εξασφάλισε σημαντική χρηματοδότηση.

Σήμερα δεν είμαστε πια στην αρχή αυτής της παγκόσμιας εκστρατείας. Βρισκόμαστε χωρίς αμφιβολία στη μέση μιας επιτυχημένης πορείας και είμαστε έτοιμοι να καταθέσουμε νέες προτάσεις για τα επόμενα δέκα χρόνια αντλώντας γνώση από τη δεκαετή προϋπάρχουσα εμπειρία μας.

Επιβεβαιώνουμε τις “δηλώσεις αρχής, στρατηγικής και δέσμευσης” της ΒΟΑΙ. Επιβεβαιώνουμε τη φιλοδοξία να πετύχουμε αυτό το “άνευ προηγουμένου δημόσιο αγαθό” και να συμβάλουμε στην επιτάχυνση της έρευνας, στον εμπλουτισμό της εκπαίδευσης, στο διαμοιρασμό της αποκτηθείσας γνώσης μεταξύ πλούσιων και φτωχών, στο να καταστεί η βιβλιογραφία όσο πιο χρήσιμη γίνεται, και τέλος στο να τεθούν τα θεμέλια για την ενοποίηση της ανθρωπότητας σε μία από κοινού πνευματική συζήτηση και αναζήτηση της γνώσης.

Επιβεβαιώνουμε την πεποίθησή μας ότι “ο στόχος είναι εφικτός και όχι μία επιθυμία ή ουτοπία”. Δεν έχει προηγηθεί τίποτα τα τελευταία δέκα χρόνια που να καθιστά το στόχο λιγότερο εφικτό. Αντίθετα η ΑΠ έχει πια εδραιωθεί και διευρύνεται ως κίνημα σε κάθε επιστημονικό χώρο. Έχουμε περισσότερα από δέκα χρόνια πρακτικής γνώσης σε θέματα εφαρμογής της ΑΠ. Η τεχνική, οικονομική και νομική βιωσιμότητα της ΑΠ έχουν δοκιμαστεί και τεκμηριωθεί καταλλήλως.

Δεν έχει προηγηθεί τίποτα τα τελευταία δέκα χρόνια που να καθιστά την ΑΠ λιγότερο απαραίτητη ή πρόσφορη. Αντίθετα, εξακολουθεί να ισχύει ότι “οι επιστήμονες και οι ακαδημαϊκοί … δημοσιεύουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους σε επιστημονικά περιοδικά αφιλοκερδώς” και “χωρίς καμία κρυφή προσδοκία πληρωμής”. Επιπρόσθετα, οι ερευνητές συνήθως συμμετέχουν στις διαδικασίες ομότιμης αξιολόγησης (peer review) ως κριτές και επιμελητές χωρίς καμία προσδοκία πληρωμής. Ωστόσο εξακολουθούν να υπάρχουν σταθερά εμπόδια στην ελεύθερη πρόσβαση της ομότιμα αξιολογημένης ερευνητικής βιβλιογραφίας, προς όφελος περισσότερο των ενδιάμεσων παρά των συγγραφέων, των κριτών ή των επιμελητών έκδοσης, και εις βάρος της έρευνας των ερευνητών και των ερευνητικών ιδρυμάτων.

Τίποτα δεν έδειξε τα τελευταία δέκα χρόνια ότι ο στόχος είναι μικρότερης αξίας ή ότι δεν αξίζει να επιτευχθεί. Αντίθετα, σήμερα είναι πιο επιτακτική από ποτέ η ανάγκη να καταστεί η γνώση διαθέσιμη σε όλους όσοι μπορούν να τη χρησιμοποιούν, να την εφαρμόζουν ή να την αξιοποιούν “κτίζοντας” πάνω της.

Επιβεβαιώνουμε τις δύο κύριες στρατηγικές που προέβαλε η BOAI: ΑΠ μέσω καταθετηρίων (γνωστή ως “πράσινη ΑΠ”) και ΑΠ μέσω περιοδικών (γνωστή ως “χρυσή ΑΠ”). Δέκα χρόνια εμπειρίας μας επιβεβαιώνουν ότι η πράσινη και χρυσή ΑΠ “δεν αποτελούν μόνο άμεσα και αποτελεσματικά μέσα για την επίτευξη της ΑΠ, αλλά είναι στη διάθεση των ίδιων των ερευνητών να τις εφαρμόσουν άμεσα χωρίς να αναμένουν κάποια αλλαγή από τις αγορές ή τη νομοθεσία”.

Δέκα χρόνια εμπειρίας μας οδηγούν στην επιβεβαίωση του ορισμού της ΑΠ όπως αυτός είχε διατυπωθεί για πρώτη φορά στην αρχική BOAI:

Με τον όρο ‘ανοικτή πρόσβαση’ στην [ομότιμα αξιολογημένη ερευνητική παραγωγή], εννοούμε την ελεύθερη διάθεσή της στο διαδίκτυο, παρέχοντας τη δυνατότητα σε κάθε χρήστη να διαβάζει, να μεταφορτώνει, να αντιγράφει, να διανέμει, να εκτυπώνει, να αναζητά ή να παρέχει υπερσύνδεση προς το πλήρες κείμενο άρθρων, να περιηγείται (crawl) στα άρθρα για λόγους ευρετηρίασης, να τα προωθεί ως δεδομένα σε τρίτο λογισμικό, ή να τα χρησιμοποιεί για κάθε νόμιμο σκοπό χωρίς κανένα οικονομικό, νομικό ή τεχνικό εμπόδιο πέρα από αυτά που απαιτούνται για την πρόσβαση στο ίδιο το διαδίκτυο. Ο μόνος περιορισμός στην αναπαραγωγή και διανομή, και ο μόνος ρόλος για τα πνευματικά δικαιώματα σε αυτό το πεδίο θα πρέπει να είναι η απόδοση στους συγγραφείς του ελέγχου της ακεραιότητας της δουλειάς τους και του δικαιώματός τους ορθά να αναγνωρίζονται και να αναφέρονται στη βιβλιογραφία ως δημιουργοί του έργου.

Τα προβλήματα που παλαιότερα εμπόδιζαν την υιοθέτηση και εφαρμογή της ΑΠ έχουν πλέον λυθεί, οι λύσεις πια διαδίδονται. Ωστόσο, μέχρι η ΑΠ να διαδοθεί ακόμα περισσότερο, τα προβλήματα στα οποία αυτή προσφέρει λύση θα παραμείνουν άλυτα. Με αυτή τη δήλωση επιβεβαιώνουμε τους στόχους και τα μέσα που η αρχική BOAI είχε ορίσει και δεσμευόμαστε εκ νέου για την επίτευξη μεγαλύτερης προόδου. Σήμερα όμως, θέτουμε επιπλέον ως νέο στόχο ότι μέσα στην επόμενη δεκαετία η ΑΠ θα γίνει η προεπιλεγμένη μέθοδος διανομής της νέας ομότιμα αξιολογημένης έρευνας σε κάθε θεματικό πεδίο και χώρα.

Προτάσεις για τα επόμενα 10 χρόνια

1.    Πολιτικές

1.1. Κάθε ίδρυμα της ανώτατης εκπαίδευσης οφείλει να διαμορφώσει μία πολιτική η οποία να διασφαλίζει ότι οι ομότιμα αξιολογημένες εκδοχές όλων των μελλοντικών επιστημονικών άρθρων που δημοσιεύουν τα μέλη του διδακτικού και ερευνητικού του προσωπικού (μέλη ΔΕΠ) θα κατατίθενται στο καθορισμένο ιδρυματικό καταθετήριο (institutional repository) (Βλ. πρόταση 3.1 για τα ιδρυματικά καταθετήρια)

• Οι καταθέσεις στο ιδρυματικό καταθετήριο πρέπει να γίνονται το συντομότερο δυνατό, ιδανικά κατά τη στιγμή της αποδοχής, και όχι αργότερα από την ημερομηνία της επίσημης δημοσίευσης.
• Οι πολιτικές του Πανεπιστημίου πρέπει να σέβονται απόλυτα την ελευθερία των μελών ΔΕΠ να υποβάλλουν τη νέα τους δουλειά στο περιοδικό επιλογής τους.
• Οι πολιτικές του Πανεπιστημίου πρέπει να ενθαρρύνουν αλλά να μην απαιτούν την έκδοση σε περιοδικά ΑΠ, βοηθώντας παράλληλα τα μέλη ΔΕΠ να κατανοήσουν τη διαφορά μεταξύ κατάθεσης ενός άρθρου σε ιδρυματικό καταθετήριο ΑΠ και έκδοσης ενός άρθρου σε περιοδικό ΑΠ.
• Όταν είναι δυνατό, θα πρέπει οι πολιτικές του Πανεπιστημίου να υιοθετούνται με ψηφοφορία των μελών ΔΕΠ, να απαιτούν άμεση ΑΠ, και να αποδέχονται υποβολές στο καταθετήριο ακόμα και όταν δεν είναι επισήμως απαραίτητο (π.χ. σύνολα πρωτογενών δεδομένων, παρουσιάσεις σε συνέδρια, βιβλία ή κεφάλαια βιβλίων, έργα που δημοσιεύτηκαν πριν από την επίσημη έγκριση της πολιτικής του Πανεπιστημίου για την ΑΠ, κ.ο.κ.)
• Όταν οι εκδότες δεν επιτρέπουν την ΑΠ υπό τους όρους που έχει θέσει το Πανεπιστήμιο, προτείνουμε οποιαδήποτε από τις δύο παρακάτω πολιτικές. Η πολιτική του Πανεπιστημίου μπορεί να απαιτεί κατάθεση στο ιδρυματικό καταθετήριο με όρους μη-ΑΠ, έως ότου εγκριθεί άδεια για ΑΠ. Εναλλακτικά η πολιτική του Πανεπιστημίου μπορεί να αναγνωρίζει το μη αποκλειστικό δικαίωμά του να διαθέτει υπό καθεστώς ΑΠ τα μελλοντικά ερευνητικά άρθρα των μελών ΔΕΠ μέσω του ιδρυματικού καταθετηρίου (παρέχοντας τη δυνατότητα στα μέλη ΔΕΠ να επιλέξουν αν θα παραχωρήσουν στο Πανεπιστήμιο το δικαίωμα ανάρτησης οποιασδήποτε δημοσίευσής τους στο ιδρυματικό καταθετήριο).

1.2. Κάθε ίδρυμα της ανώτατης εκπαίδευσης που προσφέρει μεταπτυχιακούς ή διδακτορικούς τίτλους πρέπει να έχει μία πολιτική η οποία να διασφαλίζει ότι οι μελλοντικές μεταπτυχιακές εργασίες και διδακτορικές διατριβές θα πρέπει να κατατίθενται στο ιδρυματικό καταθετήριο ΑΠ ακριβώς μετά την επίσημη υποστήριξή τους. Για όσους φοιτητές επιθυμούν να δημοσιεύσουν το έργο τους, ή αναμένουν την κατοχύρωση πατέντας, οι πολιτικές θα πρέπει να προβλέπουν λογικές καθυστερήσεις και όχι μόνιμες εξαιρέσεις.

1.3. Κάθε φορέας χρηματοδότησης έρευνας, δημόσιος ή ιδιωτικός, πρέπει να έχει μία πολιτική η οποία να διασφαλίζει ότι οι ομότιμα αξιολογημένες εκδοχές (peer-reviewed versions) όλων των μελλοντικών επιστημονικών άρθρων που αναφέρονται σε χρηματοδοτούμενη έρευνα θα πρέπει να κατατίθενται στο κατάλληλο καταθετήριο και να διατίθενται μέσω ΑΠ το συντομότερο δυνατό.

• Οι καταθέσεις στο ιδρυματικό καταθετήριο πρέπει να γίνονται το συντομότερο δυνατό, ιδανικά κατά τη στιγμή της αποδοχής, και όχι αργότερα από την ημερομηνία της επίσημης δημοσίευσης.
• Όταν οι εκδότες δεν επιτρέπουν την ΑΠ υπό τους όρους του χρηματοδότη, οι πολιτικές του χρηματοδοτικού οργανισμού πρέπει να απαιτούν από τους δικαιούχους να αναζητήσουν άλλο εκδότη.
• Αν οι πολιτικές του φορέα χρηματοδότησης επιτρέπουν την απαγόρευση ΑΠ σε ένα νέο έργο για συγκεκριμένη χρονική περίοδο, αυτή δεν πρέπει να υπερβαίνει τους έξι μήνες. Οι πολιτικές δεν πρέπει να επιτρέπουν κανενός είδους εμπάργκο για έργα στα οποία δεν μπορούν να εφαρμοστούν πνευματικά δικαιώματα.
• Οι χρηματοδότες πρέπει να αντιμετωπίζουν το κόστος έκδοσης ως ερευνητικό κόστος, και να βοηθούν τους δικαιούχους ώστε να πληρώνουν -μέσα σε λογικά πλαίσια- το κόστος δημοσίευσης σε περιοδικά ΑΠ όπου το κόστος δημοσίευσης βαρύνει το συγγραφέα.
• Όπου είναι εφικτό, οι πολιτικές του χρηματοδοτικού οργανισμού μπορούν να απαιτούν δωρεάν ΑΠ, κατά προτίμηση υπό τους όρους μίας άδειας Creative Commons – Αναφορά Δημιουργού (CC-BY) ή κάποιας άλλης ισοδύναμης άδειας.
• Ένα καταθετήριο είναι κατάλληλο για αυτό το σκοπό όταν παρέχει ΑΠ, υποστηρίζει τη διαλειτουργικότητα με άλλα καταθετήρια, και λαμβάνει μέτρα για τη διασφάλιση της μακροπρόθεσμης διατήρησης των άρθρων. Οι επιλογές του χρηματοδότη πρέπει να καθορίζονται από την τρέχουσα έρευνα σε θέματα ΑΠ που απαντούν σε ερωτήματα όπως ποιά επιλογή ευνοεί καλύτερα την κατάθεση των χρηματοδοτούμενων άρθρων, τη χρησιμότητα των καταθέσεων, τη διευκόλυνση των χρηματοδοτών και συγγραφέων, και κίνητρα για την περαιτέρω ανάπτυξη της ΑΠ.

1.4. Όλες οι πολιτικές ΑΠ πανεπιστημίων και χρηματοδοτικών φορέων πρέπει να απαιτούν την κατάθεση στο κατάλληλο καταθετήριο ΑΠ ανάμεσα στην ημερομηνία αποδοχής και στην ημερομηνία δημοσίευσης. Τα μεταδεδομένα πρέπει να κατατίθενται μόλις αυτά είναι διαθέσιμα και να είναι ΑΠ από τη στιγμή της κατάθεσης του πλήρους κειμένου. Το πλήρες κείμενο πρέπει να γίνει ΑΠ μόλις το καταθετήριο έχει την άδεια να το κάνει ΑΠ.

1.5. Αποθαρρύνουμε τη χρήση δεικτών αντίκτυπου περιοδικών (journal impact factors) ως υποκατάστατα για την ποιότητα περιοδικών, άρθρων ή συγγραφέων. Ενθαρρύνουμε την ανάπτυξη εναλλακτικών δεικτών μέτρησης του αντίκτυπου και της ποιότητας. Οι δείκτες αυτοί είναι λιγότερο απλοϊκοί, περισσότερο αξιόπιστοι, και επιτρέπουν ελεύθερα τη χρήση και επαναχρησιμοποίηση.

• Εφόσον πανεπιστήμια, χρηματοδοτικοί φορείς και προγράμματα αξιολόγησης της έρευνας χρειάζεται να καταγράψουν τον αντίκτυπο μεμονωμένων άρθρων, πρέπει να χρησιμοποιούν δείκτες που εφαρμόζονται στο επίπεδο των άρθρων και όχι στο επίπεδο των περιοδικών.
• Ενθαρρύνουμε την έρευνα πάνω στην ακρίβεια αυτών των νέων δεικτών. Όσο η έρευνα αποδεικνύει ότι αυτοί οι δείκτες είναι χρήσιμοι και αξιόπιστοι, ενθαρρύνουμε τη χρήση τους από τα πανεπιστήμια (όταν αξιολογούν συνολικά τη θητεία μελών ΔΕΠ ή στα πλαίσια διαδικασίας εξέλιξής τους) από τους χρηματοδοτικούς οργανισμούς (όταν αξιολογούν αιτήσεις χρηματοδότησης), από προγράμματα αξιολόγησης έρευνας (κατά την αξιολόγηση του αντίκτυπου της έρευνας), και από εκδότες (όταν προωθούν τις εκδόσεις τους).
• Ενθαρρύνουμε την ανάπτυξη επεξηγηματικού υλικού σχετικά με το πώς έχουν χρησιμοποιηθεί λανθασμένα οι δείκτες αντίκτυπου περιοδικών (journal impact factors) και πώς εναλλακτικοί δείκτες μπορούν καλύτερα να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς για τους οποίους τα ιδρύματα μέχρι τώρα χρησιμοποιούν τους δείκτες αντίκτυπου περιοδικών.
• Όσο βελτιώνονται οι δείκτες αντίκτυπου, ενθαρρύνουμε την περαιτέρω έρευνα όσον αφορά το ζήτημα αν η ΑΠ και οι πολιτικές ΑΠ αυξάνουν τον αντίκτυπο της έρευνας.

1.6. Τα πανεπιστήμια που διαθέτουν ιδρυματικά καταθετήρια θα πρέπει να απαιτούν κατάθεση στο καταθετήριο όλων των ερευνητικών άρθρων που θα συμπεριληφθούν σε διαδικασίες προαγωγής, εξέλιξης ή σε άλλες μορφές εσωτερικής αξιολόγησης.

• Όμοια, κρατικοί φορείς που διεξάγουν αξιολογήσεις ερευνητικού έργου θα πρέπει να απαιτούν κατάθεση σε καταθετήριο ΑΠ όλων των ερευνητικών άρθρων που θα αξιοποιηθούν σε εθνικές αξιολογήσεις.
• Καμία από τις παραπάνω δύο πολιτικές δε θα πρέπει να ερμηνεύεται με τέτοιο τρόπο που να περιορίζει την αναθεώρηση άλλων στοιχείων ή να αλλάξει τα πρότυπα αναθεώρησης

1.7. Οι εκδότες που δεν παρέχουν ΑΠ θα πρέπει τουλάχιστον να την επιτρέπουν μέσω των επίσημων συμφωνητικών δημοσίευσης (formal publishing agreements).

• Οι εκδότες θα πρέπει να απέχουν από την άσκηση πίεσης ενάντια στις κυβερνήσεις που ενεργούν με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον, ή/και ενάντια σε ερευνητικά ιδρύματα που λειτουργούν προς το συμφέρον των ερευνητών και της έρευνας. Οι εκδότες θα πρέπει να αποκηρύττουν εκστρατείες άσκησης πίεσης που διεξάγονται στο όνομά τους από τις επαγγελματικές τους ενώσεις σε βάρος του δημόσιου συμφέροντος και των συμφερόντων των ερευνητών και της έρευνας.
• Η μειοψηφία των εκδοτών συνδρομητικού περιεχομένου (subscription – based publishers) που ακόμα δεν επιτρέπουν στους συγγραφείς την ‘πράσινη’ ΑΠ, χωρίς επιπρόσθετο κόστος ή κάποιο άλλο χρονικό περιορισμό, θα πρέπει να υιοθετήσουν τη θέση της πλειοψηφίας των εκδοτών.
• Υπενθυμίζουμε στους ερευνητές ότι δεν πρέπει να εργάζονται ως συγγραφείς, επιμελητές ή κριτές για εκδότες που λειτουργούν ενάντια στα συμφέροντά τους.

2. Όσον αφορά την αδειοδότηση και την επαναχρησιμοποίηση περιεχομένου

2.1. Προτείνουμε τη χρήση άδειας CC-BY (Creative Commons – Αναφορά Δημιουργού) ή κάποιας άλλης ισοδύναμης άδειας ως τη βέλτιστη άδεια για τη δημοσίευση, διανομή, χρήση και επαναχρησιμοποίηση του ερευνητικού έργου.

• Τα καταθετήρια ΑΠ συνήθως εξαρτώνται από τα δικαιώματα που εκχωρούν άλλοι, όπως συγγραφείς ή εκδότες, και σπάνια είναι σε θέση να απαιτούν ανοικτές άδειες. Ωστόσο, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής (policy makers) που είναι σε θέση να κατευθύνουν καταθέσεις σε καταθετήρια θα πρέπει να απαιτούν ανοικτές άδειες, κατά προτίμηση CC-BY, όταν μπορούν.
• Τα περιοδικά ΑΠ είναι πάντα σε θέση να απαιτούν ανοικτές άδειες∙ ωστόσο, τα περισσότερα από αυτά δεν αξιοποιούν αυτή τους τη δυνατότητα. Προτείνουμε τη χρήση CC-BY άδειας για όλα τα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης.
• Κατά την ανάπτυξη στρατηγικής και τον καθορισμό προτεραιοτήτων, αναγνωρίζουμε ότι η παροχή δωρεάν (gratis) πρόσβασης είναι καλύτερη από την τιμολογούμενη (priced) πρόσβαση, η ελεύθερη (libre) πρόσβαση είναι καλύτερη από την δωρεάν (gratis) πρόσβαση, και ότι η ελεύθερη (libre) πρόσβαση στα πλαίσια μίας CC-BY ή ισοδύναμης άδειας είναι καλύτερη από την ελεύθερη (libre) πρόσβαση στα πλαίσια ανοικτών αδειών με περισσότερους περιοριστικούς όρους.

3. Όσον αφορά τις υποδομές και τη βιωσιμότητα

3.1. Κάθε ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα θα πρέπει να διαθέτει ένα καταθετήριο ΑΠ, να συμμετέχει σε μία κοινοπραξία με κοινό καταθετήριο ΑΠ, ή να προγραμματίσει την ανάθεση τις υπηρεσίες καταθετηρίου ΑΠ σε εξωτερικούς συνεργάτες.

3.2. Κάθε ερευνητής που δημοσιεύει το έργο του σε οποιοδήποτε θεματικό πεδίο, ή χώρα, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που δεν έχουν επαγγελματική σχέση με ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, θα πρέπει να έχει το δικαίωμα κατάθεσης σε ένα καταθετήριο ΑΠ.

• Αυτό θα απαιτήσει περισσότερα ιδρυματικά καταθετήρια ή περισσότερα θεματικά καταθετήρια ή και τα δύο. Μπορεί επίσης να απαιτήσει, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, περισσότερα καταθετήρια γενικού περιεχομένου ή καταθετήρια ύστατης ανάγκης για τους ερευνητές που δεν έχουν στη διάθεσή τους κάποιο καταθετήριο στον οργανισμό τους ή στο θεματικό τους πεδίο. Οι ιστοσελίδες αυτών των καταθετηρίων γενικού περιεχομένου θα πρέπει να είναι διαθέσιμες σε πολλές γλώσσες.

3.3. Τα καταθετήρια ΑΠ θα πρέπει να αποκτούν τα μέσα για τη συλλογή μεταδεδομένων από τρίτα καταθετήρια ΑΠ ή την εκ νέου κατάθεση σε τρίτα καταθετήρια ΑΠ.

• Οι ερευνητές που έχουν λόγο να καταθέτουν το έργο τους σε περισσότερα από ένα καταθετήρια θα πρέπει να ακολουθούν τη διαδικασία κατάθεσης μόνο μία φορά. Όταν είναι εφικτό, τα ιδρυματικά καταθετήρια θα πρέπει να προσφέρουν την επανα-κατάθεση σε θεματικά καταθετήρια επιλογής του συγγραφέα (π.χ. arXiv, PubMed Central, SSRN). Ακόμα θα πρέπει να συλλέγουν ή να ‘κατεβάζουν’ αντίγραφα από δημοσιεύσεις του διδακτικού τους προσωπικού που έχουν κατατεθεί σε τρίτα θεματικά καταθετήρια.

3.4. Τα καταθετήρια ΑΠ θα πρέπει να διαθέτουν στους συγγραφείς τα δεδομένα σχετικά με τα ‘κατεβάσματα’ και τη χρήση, όπως και τις βιβλιογραφικές αναφορές. Ακόμα πρέπει να κάνουν διαθέσιμα αυτά τα δεδομένα σε εργαλεία που υπολογίζουν εναλλακτικές μετρήσεις αντίκτυπου των άρθρων (impact metrics). Οι εκδότες περιοδικών θα πρέπει να κάνουν το ίδιο είτε τα περιοδικά τους είναι ΑΠ, είτε όχι.

• Τα καταθετήρια θα πρέπει να μοιράζονται αυτά τα δεδομένα μεταξύ τους σε μία πρότυπη μορφή, καθιστώντας εφικτή (για παράδειγμα) την ενημέρωση των συγγραφέων για το συνολικό αριθμό ‘κατεβασμάτων’ ενός άρθρου που είναι κατατεθειμένο σε πολλά καταθετήρια. Κανένας συγγραφέας και κανένα καταθετήριο δε θα πρέπει να εμποδίζει την επανα-κατάθεση σε ένα επιπλέον καταθετήριο απλά για να διατηρήσει ένα ακριβές μέτρο της κυκλοφορίας σε ένα δικτυακό τόπο.

3.5. Τα πανεπιστήμια και οι χρηματοδοτικοί οργανισμοί πρέπει να βοηθούν τους συγγραφείς να πληρώνουν το κόστος δημοσίευσης σε λογικές τιμές όσον αφορά τα περιοδικά ΑΠ που έχουν υιοθετήσει αυτό το μοντέλο έκδοσης (fee-based). Ακόμα πρέπει να βρουν συγκρίσιμους τρόπους υποστήριξης ή επιδότησης των περιοδικών ΑΠ εκείνων που δεν απαιτούν την καταβολή του κόστους δημοσίευσης από το συγγραφέα (no-fee).

• Και στις δύο περιπτώσεις πρέπει να απαιτούν την ελεύθερη (libre) πρόσβαση στα πλαίσια μίας ανοικτής άδειας, κατά προτίμηση CC-BY άδειας ή ισοδύναμης, ως προϋπόθεση για την οικονομική τους υποστήριξη.
• Η υποστήριξη ομότιμα αξιολογημένων περιοδικών ΑΠ με αυτούς τους τρόπους πρέπει να είναι ύψιστη προτεραιότητα για όσα χρήματα εξοικονομηθούν από την ακύρωση συνδρομών ή τη μετατροπή συνδρομητικών περιοδικών σε περιοδικά ΑΠ.
• Η υποστήριξη ομότιμα αξιολογημένων περιοδικών ΑΠ μπορεί να είναι εξαιρετικά σημαντική για περιοδικά με περιορισμένο αναγνωστικό κοινό, για περιοδικά που εστιάζουν στην εθνική νομοθεσία μικρότερων κρατών, για περιοδικά που εκδίδονται σε μία τοπική γλώσσα, και για περιοδικά όπου η επιβολή οποιουδήποτε κόστους αγοράς είναι ανεπίτρεπτη, όπως περιοδικά ανασκόπησης (review journals) τα οποία ζητούν από τους συγγραφείς άρθρα ανασκόπησης (review articles).

3.6. Όταν συνδρομητικά ή περιοδικά μη – ΑΠ επιτρέπουν οποιουδήποτε είδους αυτό-αρχειοθέτησης (self-archiving), ή κατάθεσης σε καταθετήρια ΑΠ, πρέπει να περιγράφουν τί ακριβώς επιτρέπουν, με όρους κατανοητούς τόσο από ανθρώπους όσο και από μηχανές, χρησιμοποιώντας κάποιο ανοικτό πρότυπο. Αυτές οι περιγραφές πρέπει να περιλαμβάνουν τουλάχιστον την εκδοχή που επιτρέπεται να κατατεθεί, το χρόνο κατάθεσης, και τις άδειες που πρέπει να επισυναφθούν στις κατατεθειμένες εκδοχές.

3.7. Τα καταθετήρια ΑΠ πρέπει να παρέχουν εργαλεία – ήδη διαθέσιμα χωρίς κόστος- για τη μετατροπή των ήδη κατατεθειμένων άρθρων από την PDF μορφή τους σε άλλες μηχαναγνώσιμες μορφές, όπως είναι η XML.

3.8. Ερευνητικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένου των χρηματοδοτών έρευνας, πρέπει να υποστηρίξουν την ανάπτυξη και συντήρηση εργαλείων, ευρετηρίων και πόρων απαραίτητων για την πρόοδο και βιωσιμότητα της ΑΠ.

• Η λίστα των απαραίτητων εργαλείων θα εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου, αλλά τώρα περιλαμβάνει καταθετήρια και περιοδικά ΑΠ, ελεύθερου και ανοικτού κώδικα λογισμικό καταθετηρίων, ελεύθερου και ανοικτού κώδικα λογισμικό διαχείρισης έκδοσης περιοδικών, εργαλεία για την εξόρυξη κειμένου και δεδομένων (text- and data-mining), ευρετήρια περιοδικών και καταθετηρίων ΑΠ, κατάλογοι με πολιτικές πανεπιστημίων και φορέων χρηματοδότησης, με παρόχους ανοικτών αδειών, υπηρεσίες ψηφιακής διατήρησης (digital preservation), υπηρεσίες ενημέρωσης, υπηρεσίες για διασύνδεση πηγών (cross-linking) και για παροχή σταθερών URL διευθύνσεων (persistent URLs), και μηχανές αναζήτησης.
• Τα ερευνητικά ιδρύματα πρέπει επίσης να υποστηρίξουν την καθιέρωση παγκόσμιων ανοικτών προτύπων για τα μεταδεδομένα και την αναζήτηση, ώστε οι εκδότες και τα καταθετήρια να μπορούν να κάνουν την έρευνα ΑΠ πιο εύκολα αναζητήσιμη, ανακτήσιμη και χρήσιμη.

3.9. Θα πρέπει να βελτιώσουμε και να εφαρμόσουμε τα απαραίτητα εργαλεία προκειμένου να συλλέγουμε αναφορές και βιβλιογραφικές παραπομπές από τη δημοσιευμένη βιβλιογραφία. Οι πληροφορίες για το ποιός κάνει αναφορά σε ποιον, αναρτώνται πια δημόσια και πρέπει να είναι ΑΠ σε πρότυπες μορφές για χρήση, επαναχρησιμοποίηση και ανάλυση. Αυτό θα βοηθήσει τους ερευνητές και τα ερευνητικά ιδρύματα στο να μάθουν τί βιβλιογραφία υπάρχει, ακόμα και αν δεν έχουν πρόσβαση σε αυτή, και στην ανάπτυξη νέων δεικτών για την πρόσβαση και τον αντίκτυπο.

• Καλούμε όλους τους εκδότες να συνεργαστούν σε αυτήν την προσπάθεια.
• Προτείνουμε την ανάπτυξη υποδομών, όπου τα δεδομένα αναφορών (reference data) μπορούν να κατατίθενται από εκδότες, συγγραφείς, εθελοντές, τρίτους επιχειρηματίες, ή λογισμικό, και όπου τα δεδομένα αναφορών μπορούν να φιλοξενηθούν για διανομή ΑΠ.

3.10. Θα πρέπει να βοηθήσουμε στην συγκέντρωση, οργάνωση και διάδοση μεταδεδομένων ΑΠ σε πρότυπες μορφές για όλες τις νέες και παλαιές εκδόσεις, συμπεριλαμβανομένων των μη-ΑΠ δημοσιεύσεων.

3.11. Εκδότες επιστημονικών εκδόσεων χρειάζονται υποδομές τόσο για διασύνδεση, όσο και για σταθερές URL διευθύνσεις που βασίζονται σε ανοικτά πρότυπα και διατίθενται χωρίς χρέωση. Επίσης χρειάζονται την υποστήριξη των δυνατοτήτων σύνδεσης και αναφοράς δημιουργού (attribution) σε οποιοδήποτε επίπεδο ενός έργου, όπως για παράδειγμα ταυτοποίηση σε επίπεδο παραγράφου, επίπεδο εικόνας, και επίπεδο σχολιασμού ενός έργου (assertion-level).

3.12. Ενθαρρύνουμε την περαιτέρω ανάπτυξη ανοικτών προτύπων για τη διαλειτουργικότητα, όπως και εργαλείων για την υλοποίηση αυτών των προτύπων σε περιοδικά και καταθετήρια Ανοικτής Πρόσβασης.

3.13. Ενθαρρύνουμε τον πειραματισμό με διαφορετικές μεθόδους αξιολόγησης μετά τη δημοσίευση (post-publication review), και την έρευνα σχετικά με την αποτελεσματικότητά τους.

• Η ΑΠ μέσω καταθετηρίων, περιοδικών και βιβλίων είναι συμβατή με την παραδοσιακή ομότιμη αξιολόγηση, και επίσης δεν προϋποθέτει καμία συγκεκριμένη μορφή ομότιμης αξιολόγησης. Προτείνουμε τον πειραματισμό με την ομότιμη αξιολόγηση μετά τη δημοσίευση, όχι επειδή είναι ανώτερη, αν και θα μπορούσε, αλλά επειδή θα μειώσει το χρόνο καθυστέρησης μέχρι να γίνει ένα έργο ΑΠ και θα μπορούσε να μειώσει το κόστος για το πρώτο αντίτυπο (first-copy costs).

3.14. Ενθαρρύνουμε τον πειραματισμό με νέες μορφές επιστημονικών ερευνητικών ‘άρθρων’ και ‘βιβλίων’ στα οποία τα κείμενα ολοκληρώνονται (integrate) κατά χρήσιμο τρόπο με βασικά δεδομένα, στοιχεία πολυμέσων, εκτελέσιμο κώδικα, σχετική βιβλιογραφία, και σχόλια χρηστών.

• Ενθαρρύνουμε τον πειραματισμό προκειμένου να αξιοποιηθούν καλύτερα τα ψηφιακά μέσα και δίκτυα προς όφελος της έρευνας.
• Ενθαρρύνουμε τον πειραματισμό προκειμένου να αξιοποιηθούν καλύτερα οι τρόποι με τους οποίους τα άρθρα ΑΠ αίρουν εμπόδια πρόσβασης σε μηχανές, και όχι μόνο σε ανθρώπινους αναγνώστες (human readers).
• Ενθαρρύνουμε τη χρήση ανοικτών προτύπων και μορφότυπων (format) για την προώθηση αυτών των χρήσεων, και την έρευνα σχετικά με την αποτελεσματικότητά τους.

4. Όσον αφορά την προάσπιση (advocacy) και το συντονισμό

4.1. Πρέπει να κάνουμε περισσότερα για να γνωρίζουν οι εκδότες, επιμελητές, κριτές και ερευνητές πρότυπα -σύμφωνα με την επαγγελματική δεοντολογία- για τη δημοσίευση ΑΠ, όπως για παράδειγμα άδειες (licensing), εκδοτική διαδικασία (editorial process), προσέλκυση υποβολών, δήλωση ιδιοκτησίας (ownership disclosure) και διαχείριση των τελών δημοσίευσης (publication fees). Επιμελητές, κριτές και ερευνητές θα πρέπει να αξιολογήσουν ευκαιρίες συνεργασίας με εκδότες και περιοδικά με βάση αυτά τα πρότυπα επαγγελματικής συμπεριφοράς. Σε περίπτωση που οι εκδότες δεν πληρούν τα πρότυπα αυτά θα πρέπει ως ένα πρώτο βήμα συνεργασίας να τους βοηθήσουμε να βελτιωθούν.

• Ως ένα από τα μέσα για την αξιολόγηση ενός νέου ή άγνωστου εκδότη ΑΠ ή ενός περιοδικού ΑΠ, προτείνουμε οι ερευνητές να συμβουλευτούν την Ένωση Εκδοτών Ανοικτής Πρόσβασης (Open Access Scholarly Publishers Association – OASPA) και τον κώδικα δεοντολογίας. Τα μέλη της ένωσης ελέγχονται σύμφωνα με αυτόν τον κώδικα. Παράπονα για τους εκδότες-μέλη της OASPA, όπως και προτάσεις για τη βελτίωση του κώδικα δεοντολογίας θα πρέπει να αποστέλλονται στην OASPA.
• Ενθαρρύνουμε όλους τους εκδότες ΑΠ και τα περιοδικά ΑΠ να εφαρμόζουν τις βέλτιστες πρακτικές που προτείνονται από την OASPA ή να επιδιώξουν την εγγραφή τους ως μέλη της, γεγονός που συνεπάγεται την αναθεώρηση των πρακτικών τους και την ευκαιρία να τις τροποποιήσουν, όπου είναι απαραίτητο.

4.2. Θα πρέπει να αναπτύξουμε κατευθυντήριες γραμμές για τα πανεπιστήμια και τους οργανισμούς χρηματοδότησης λαμβάνοντας υπόψη τις πολιτικές της ΑΠ, προτάσεις για συγκεκριμένους όρους σε κείμενα πολιτικής, βέλτιστες πρακτικές, καθώς και απαντήσεις σε συχνά ερωτήματα.

4.3. Ενθαρρύνουμε την ανάπτυξη μίας ενιαίας πηγής πληροφόρησης όπου θα είναι εύκολο να παρακολουθεί κάποιος την πορεία της ΑΠ μέσα από σχετικά στατιστικά στοιχεία και γραφήματα. Κάθε κομμάτι πληροφορίας θα πρέπει να ενημερώνεται τακτικά, και η προέλευση του ή η μέθοδος υπολογισμού να δηλώνονται με σαφήνεια.

4.4. Η κοινότητα ΑΠ θα πρέπει να ενεργεί πιο συχνά σε συνεργατικό επίπεδο. Όπου είναι δυνατόν, οι οργανισμοί ΑΠ και οι ακτιβιστές θα πρέπει να αναζητούν τρόπους για να συντονίσουν τις δραστηριότητες και τις επικοινωνίες τους, προκειμένου να κάνουν καλύτερη χρήση των πόρων τους, να ελαχιστοποιήσουν την επικάλυψη των προσπαθειών, να ενισχύσουν το μήνυμα και να επιδείξουν συνοχή.

• Θα πρέπει να δημιουργήσουμε καλύτερους μηχανισμούς για την επικοινωνία και το συντονισμό μεταξύ τους.
• Θα πρέπει να προσεγγίσουμε τους ακαδημαϊκούς συναδέλφους μας, τον ακαδημαϊκό Τύπο, και τον κύριο μη-ακαδημαϊκό Τύπο. Τα ακαδημαϊκά και μη-ακαδημαϊκά μέσα ενημέρωσης είναι καλύτερα ενημερωμένα σχετικά με την ΑΠ, και ενδιαφέρονται για αυτή περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία μας. Αυτή είναι μια ευκαιρία για να βοηθήσουμε όλες τις ομάδες ενδιαφερομένων να εκπαιδευτούν σε θέματα σχετικά με την ΑΠ και νέες προτάσεις για την προώθησή της.

4.5. Η παγκόσμια εκστρατεία για την ΑΠ σε ερευνητικά άρθρα θα πρέπει να συνεργαστεί πιο στενά με τις παγκόσμιες εκστρατείες για την ΑΠ σε βιβλία, διατριβές, ερευνητικά δεδομένα, κυβερνητικά δεδομένα, εκπαιδευτικούς πόρους, καθώς και σε πηγαίο κώδικα.

• Θα πρέπει να συντονίσουμε τις προσπάθειές μας με άλλες σχετικές προσπάθειες οι οποίες λιγότερο άμεσα συνδέονται με την πρόσβαση στην έρευνα, όπως για παράδειγμα η μεταρρύθμιση της νομοθεσίας για τη διανοητική ιδιοκτησία (copyright reform), τα ορφανά έργα, η ψηφιακή διατήρηση, η ψηφιοποίηση της έντυπης γραμματείας, η τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής (evidence-based policy-making), η ελευθερία του λόγου, καθώς και οι εξελίξεις στους χώρους των βιβλιοθηκών, των εκδόσεων, της ομότιμης αξιολόγησης, και των κοινωνικών μέσων (social media).
• Θα πρέπει να εξετάσουμε τρόπους για να ενισχύσουμε τις ξεχωριστές φωνές μας όταν υπερασπιζόμαστε κοινές αρχές.

4.6. Πρέπει να διατυπώσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια, με περισσότερες αποδείξεις, και σε περισσότερες ομάδες ενδιαφερομένων τις ακόλουθες αλήθειες για την ΑΠ:

• Η ΑΠ ωφελεί την έρευνα και τους ερευνητές, ενώ η έλλειψη ΑΠ τους προκαλεί εμπόδια.
• Η ΑΠ στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα ωφελεί τους φορολογούμενους και αυξάνει την απόδοση της επένδυσής  τους στην έρευνα. Επίσης έχει οικονομικά οφέλη, καθώς και ακαδημαϊκά ή επιστημονικά οφέλη.
• Η ΑΠ ενισχύει την κοινωνική αξία της έρευνας, και οι πολιτικές ΑΠ ενισχύουν την κοινωνική αξία των φορέων χρηματοδότησης και των ερευνητικών ιδρυμάτων.
• Το κόστος της ΑΠ μπορεί να ανακτηθεί χωρίς την προσθήκη επιπλέον χρημάτων στο τρέχον σύστημα επιστημονικής επικοινωνίας (scholarly communication).
• Η ΑΠ είναι σύμφωνη με το δίκαιο της διανοητικής ιδιοκτησίας σε όλο τον κόσμο, και παρέχει και στους συγγραφείς και στους αναγνώστες περισσότερα δικαιώματα από αυτά που έχουν με τις συμβατικές συμφωνίες έκδοσης.
• Η ΑΠ είναι σύμφωνη με τα υψηλότερα πρότυπα ποιότητας.

 12 Σεπτεμβρίου 2012

Βουδαπέστη, Ουγγαρία

 

 

Μετάφραση: Σοφία Ζαπουνίδου, Ελευθερία Κοσέογλου, Κλωντίνη Ξενίδου – Δέρβου